موعود در ادیان مختلف 4
ژاپن نیز، همچون چین، فرهنگ و دیانتی چندگانه دارد . در این جا دین شینتو و آیین بودا در هم آمیخته و درونمایه آرمانها، بیمها و امیدهای آن ملت را ساختهاند . ظهور مذاهب منجیباور از درون سنتهای دینی عامه در آن سرزمین چیز غریبی نیست . در چند قرن اخیر نیز که تماس فرهنگی و اقتصادی با غرب، موجب تضعیف اعتبار و یکپارچگی دولت در ژاپن گردید، شماری از مذاهب منجیباور سربرآوردهاند . مهمترین آنها عبارتاند از: کورزومیکو (۵۰) ، که شخصی به نام کاواته بونجیرو (۵۱) (۱۸۸۳- ۱۸۱۴م) پایهگزار آن بود، و نهضت تنریکیو (۵۲) ، که پرچم آن را ناکایاما میکی (۵۳) (۱۸۸۷- ۱۷۹۸م) . برافراشت . (۵۴)
●یونان باستان
در فرهنگ و اندیشه یونان باستان نیز سخن از صلح و آرامش در پس جنگها و نوید حکومت جهانی مردی بوده است که خواهد آمد تا بر همه بشریت فرمان براند . در ۱۶۵ تا ۱۶۸ پ . م . پیشگویان پیامبرسان یونانی (۵۵) از «شاهزادهای مقدس» سخن میگوید که بر همه جهان تا ابد حکم خواهد راند . و در جای دیگر، پادشاهی را نوید میدهد که در مشرق قیام میکند و صلح را برای همه بشریتبه ارمغان میآورد . (۵۶)
از میزان فراگیری و اقبال عمومی یونانیان باستان به این پیشگویی و این که تا چه اندازه در حیات معنوی و اجتماعی آن مردم تاثیر نهاده است آگاه نیستیم اما گمان بر این است که افشای این پیشگویی عجیب و اشتهارش با عنوان یاد شده، گواه بر وجود زمینه فکری آمادهای برای پذیرش آن اندیشه است . در این تصویر، منجی آینده بشریت صاحب رسالتی «اجتماعی» ، «فراگیر» احتمالا «رو به آینده» ، و نیز دارای ویژگیهای «شخصی» ، و برخوردار از قداستی معنوی است . اما اینکه آیا «کارکردی کیهانی» هم دارد و با «پایان عالم» نیز پیوند میخورد یا نه، معلوم نیست .
●ادیان سرخپوستی
شاید به سبب آشنایی نسبتا کوتاهمدت جهان با دنیای سرخپوستان است که آنچه از اندیشه این مردم درباب آینده بشر و انتظارشان میدانیم از برخی دادههای ناچیز درباره همین چند قرن اخیر تجاوز نمیکند . در این دوران، موعودباوری سرخپوستان آمریکای مرکزی و جنوبی در پیوندی مستقیم با هجوم نظامی و فرهنگی غرب مسیحی به آن سرزمین است . این اندیشه بر بنیان خاطرهای خوش از پادشاهی قدرتمند و پرشکوه در زمانهای قدیم تکیه میزند . اندیشه منجی موعود در این جوامع بیشتر در چهره نهضتهای آزادیخواهانه بومی ظهور کرده است .
سیزده سال پس از غلبه اسپانیا، نهضتبومی تا کوی انکوی (۵۷) با هدف اخراج سفیدپوستان و بازگرداندن نظام گذشته اینکا (۵۸) رخ داد . این جریان بر محور عبادت هوآکاس (۵۹) در واکنش نسبتبه برتری یافتن خدای مسیحی بر خورشید شکل گرفت . از ویژگیهای این نهضت، تاکید بر نوعی تزکیه جادویی برای دستیابی به مقاصد آرمانی خویش است . علاوه بر این، نثار هدایا را برای فزونی یافتن قدرت هوآکاس، که در انتظار یا در تلاش برای بازگرداندن نظم سابق است، مؤثر میشمرند . گرچه نهضت تا کوی انکوی ده سالی بیش دوام نیاورد و مضمحل گشت، اما چراغ امید به بازگشت نظام سابق را در دل آن مردم زنده داشت، هرچند اکنون در پرو و بولیوی چنین آرمانی را باید فقط در حلقههای روشنفکری رده متوسط سراغ گرفت .
در ادبیات اخیر سرخپوستی به چهره موعودوار دیگری با نام اینکاری (۶۰) برمیخوریم . او را به مثابه «پسر خورشید» و «زنی وحشی» اسطورهپردازی و نمادگری میکنند . اما او یکخدای سرخپوستی نیست، بلکه خاطرهای کمرنگ ازپادشاهی باستانی است که پس از سالیان دراز انتظار، زنده میشود تا حقوق از دست رفته سرخپوستان را بازپس گیرد . (۶۱)
موعود منتظر سرخپوستان در این چند قرن اخیر، بیشتر به «نجاتبخشی جمعی» و «صرفا اجتماعی» میماند که به ازخواستحق مردمش میاندیشد، از این رو میتوان او را «قوممدار» انگاشت . آرمان او احیای پادشاهیای باستانی و نظامی در گذشته است، که بر پایه نظام اینکا استوار بوده است، و بدینسان در زمره موعودهای «رو به گذشته باستانگرا» جای میگیرد . موعودهای سرخپوستی یاد شده وجوداتی «شخصی» اند که گاه چهره «الوهی» و گاه صورت انسانی «اساطیری» دارند . اما «کارکرد کیهانی» و جهانشناختی ویژهای برای ایشان سراغ نداریم .
●ادیان افریقایی
اطلاع ما از موعودباوری ادیان افریقایی محدود به «مسیحگرایی» (۶۲) رواج یافته در همین یکی دو قرن اخیر است . نهضتهای جدید با چهرههایی که «مسیح جدید» تلقی میشدند شکل گرفتند . در جنوب زیمبابوه دو چهره از اهمیتبیشتری برخوردارند: مای کازا (۶۳) و جان بابتیست، که همان شونیوا است و او را به جان مسوو (۶۴) نیز میشناسند . در افریقای جنوبی نیز عیسایه شبه سربرآورده است .
برخی از این نهضتها، مثل نهضت مسوو، جنبه «پیامبرانه» دارند، که گاه چهرهای مسیحایی نیز به شمار میروند، بدان معنا که سررسید وعدهای از گذشتهها تلقی میشوند که نوید آمدن مسیحادمی را میداده است . همچنین، در این جریانات و پسزمینه اعتقادی آنها از «هزارهگرایی» نیز اثری میتوان یافت . بیشتر این نهضتها نوید عصر آزادی و بهرهمندی از فرصت و مجال زندگی و خودبسندگی را میدهند . (۶۵)
چنانکه از این دادهها برمیآید موعود این جریانها بیشتر «نجاتبخشی اجتماعی» و «قوممدار» است، که بر محور شخصی «مسیحوار» شکل میگیرد، شخصی که خواهد آمد تا آینده بهتری را برای مردمش به ارمغان آورد .
●●اشاره آخر
موعود اسلامی، و به ویژه موعود شیعی دوازدهامامی، درمیان موعودباوری ادیان از ویژگیها و جایگاه برجستهای برخوردار است . گستردگی بحث از موعودباوری اسلامی و پیچیدگی خاص آن، که معلول تنوع و پیچیدگی دیدگاه مذاهب اسلامی است، اقتضای آن داشت تا بحث گونهشناسی موعودباوری اسلامی، و به ویژه اندیشه منجی موعود در منابع و سنتشیعی دوازده امامی، با عنایت و گستردگی بیشتری انجام گیرد . نگارنده این سطور این بحث را با چنین رویکردی دنبال کرده است که شاید در مجالی دیگر عرضه گردد .
نویسنده:علی موحدیان عطار
پینوشتها:
۱) این مفهوم را باید با مفاهیمی چون رستگاری، ,(Salvation) نجات، ,Save) و ... مقایسه کرد .
۲) اصطلاح امر غیر شخصی، (impersonal) را در مطالعات فلسفی و دینپژوهانه، فراوان به کار میبرند . این مفهوم اشاره به ماهیتی همچون قانون، قاعده، نفس هستی (در مقام اطلاقش) و مانند اینها دارد . خصیصه این امور آن است که ارتباط انسان با آنها به نحو تخاطب و رابطه فرد با فرد نیست، بلکه اموری عامند که باید آنها را شناخت و با آنها هماهنگ شد . برهمن هندوان، بودای مطلق آیین بودایی مهایانه، دائو در آیین دائو، و خدا در مقام ذاتش، در ادیان ابراهیمی، چنین امری است . در برابر این، وجود شخصی، . (personal) قرار دارد که همچون فردی با صفات مشخص طرف مخاطبه و رابطه ما میگردد، یعنی میتوان با او مناجات کرد، بدو عشق ورزید، از جلال و جبروتش هراسید، یا به لطف و عنایتش امید بست .
۳) مراد از بهشت در اینجا، اوضاع اساطیری ایدهآلی است که در برخی ادیان تصویر میشود;اوضاعی که درآن، حقیقتبه عیان در اختیار بشر است، هماهنگی انسان و طبیعت کامل است، غفلت از حقیقت رخ ننموده و . . .
۴) المسیح در: الاب جان کوربون، معجم الایمان المسیحی .
۵) کتاب مقدس، ترجمه انجمن کتاب مقدس
۶) شیلو در: مسترهاوکس، قاموس کتاب مقدس .
۷) البته تفسیرهای دیگری نیز از این شیلو یا شیلون کردهاند . همان
۸. Messiah in: Lavinia and Dan Cohn - Sherbok: A Popular Dictionary of Judaism: Curzon: ۱۹۹۷ (Rivised Edition).
۹. Messianism in: Mircea Eliade The Encyclopedia of Religion.
۱۰. Suffering Servant
۱۱) کتاب مقدس، ترجمه انجمن کتاب مقدس
۱۲) اشارهام به مبحث «پریکلیتوس» ، یا «پارکلیتوس» و «فارقلیط» است . ر . ک . به: محمدصادق فخرالاسلام، انیس الاعلام، جلد۵ .
۱۳) ر . ک . به: جعفر سبحانی، احمد; موعود انجیل .
۱۴) برای نمونه بنگرید به: مقاله مسیحیت در انتظار منجی بشریت، از علی امیری، از مجموعه مقالات دومین اجلاس دوسالانه بررسی ابعاد وجودی حضرت مهدی (عج)، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ .
۱۵) بنگرید به: ورنیکا ایونس، باجلان فرخی، اساطیر هند، صص . ۲- ۴۱ و ۲۶- ۱۲۵ .
۱۶. Kalki in: The Rider Encyclopedia of Eastern Pilosophy and Religion, Rider Books, also poblished by Shambhala.
۱۷) نک . به: Merriam - Websters Encyclopedia of World Religions,p. ۶۲۹
۱۸) در الهیات بودایی مهایانهای چهار لایه الوهی قابل شناسایی است . در بالا، «بودای مطلق» با دو جنبه شخصی و غیرشخصی قرار دارد، که از آن با عنوان درمهکایه، (Darmak!ya) یاد میکنند . در لایه پایینتر، پنجبودای برتر جای دارند، که به منزله تجلیات صفات بودای مطلقند . مفهوم سمبگه کایه، (Sambhogak!ya) در الهیات مهایانهای اشاره به این وجودات ماورایی است . در مرتبه بعد، بودایان خاکی یا نرمانهکایه، (Narm!nak!ya) جای دارند که هرکدام به نوعی وابسته به یکی از بودایان برتر است . اینان به نوبت در زمین تجلی کردهاند یا خواهند کرد . شاکیه مونی، (Sh!kyamuni) ، که همان گتمه بودای مشهور است، چهارمین از اینهاست، و میتریه پس از او خواهد آمد . در پایین این سلسله بدی ستوه، (Bodhisattava) های برترند که آخرین مرحله نیروانهشان را به تاخیر انداختهاند تا همه موجودات نجات یابند .(نک به: هانس ولفگانگ شومان، آیین بودا، ترجمه ع پاشایی، ص۱۲۱)
۱۹. Maitreya in: The Rider Encyclopedia Eastern Pilosophy and Religion.
۲۰. Maitreya in: Micea Eliade, The Encyclopediaof Religioned.
۲۱) غیرمقدس یا غیررسمی
۲۲) آموزه «رجعت» در ادانی مثل مسیحیت، اسلام، زرتشتیگری و آیین بودا، هرکدام به نوعی مطرح است، که خود میتواند موضوع تحقیق مستقلی باشد .
۲۳. The Encyclopedia of Religion,v. ۹, P. ۱۳۶-۸.
۲۴) همان
۲۵) آوردن عنوان «زرتشتیگری» در کنار «آیین زرتشت» به این سبب بوده است که، در مطالعات جدید درباره دین زرتشتی، به درستی بر ایننظریه تاکید دارند که باید میان آنچه منسوب به شخص اشوزرتشت استبا آنچه در تطورات و تحولات بعدی آیین شکل گرفته تمایز نهاد .
۲۶) در فرهنگ زرتشتی و دیگر منابع تلفظها و فارسینوشتهای گوناگونی برای این واژه وجود دارد .
۲۷) گاتها، سرودههای زرتشت: ترجمه موبد فیروز آذر گشسب، انتشارات فروهر .
۲۸) فروردین یشت، فقره ۱۱۰ و ۱۱۷ و ۱۲۸ و ۱۲۹
۲۹) فروردین یشت، فقره ۱۲۹
۳۰) فروردین یشت، فقره ۱۴۲ و ۱۴۳
۳۱) این آموزه را میتوان به عنوان شاهدی بر مفهوم «رجعت» در آیین زرتشت مطالعه کرد .
۳۲) در این باره بنگرید به دینکرد و همچنین به بندهش (از متون زرتشتی قرن سوم هجری .)
۳۳) این فراز به دلالت کتاب سوشیانتیا سیر اندیشه ایرانیان درباره موعود آخرالزمان، ص۱۰۹ یافتشد . آقای علیاصغر مصطفوی دراین اثر سیر مطالب مربوط به منجی موعود در دین زرتشتی را در کتابهای مقدس و دینی زرتشتیان پی گرفته است .
۳۴) از جاماسبنامه، از متون دینی زرتشتیگری; به نقل از کتاب سوشینتیا سیر اندیشه ایرانیان درباره موعود آخرالزمان، ص۱۷۰
۳۵) بنگرید به: دوشن گیمن، دین ایران باستان، ترجمه رویا منجم، ص۳۸۲ .
۳۶) شنگ وانگ، یا فرزانه شاهان، بنابر سنت چینی، پنج تن بودند که در عصر باستان بر چین حکومت داشتند . بنا بر این باور ایشان فرزانگی درون و شهریاری برون را با هم گرد آورده بودند .(جوجای و وینبرگ جای، تاریخ فلسفه چین، ترجمه ع پاشایی، ص۹)
۳۷. Da Dong
۳۸) لی جی، کتاب چهارم، فصل ۹ (به نقل از تاریخ فلسفه چین، ص۴۴)
۳۹. A New Handbook of Living Religions; John R. Hinnells; p ۳۷۰.
۴۰) بنگرید به مبحث آیین دائو و آیین بودا در همین نوشتار
۴۱) ,Lao Tzu یا لائوزه ;Lao zi بنگرید به: ع پاشایی، دائو راهی برای تفکر، ص۱۳
۴۲. The Transformations of lao Tzu
۴۳. Mircea Eliade, The Encyclopedia of Religion, V. ۱۴, P.۳۱۰-۳۲۰
۴۴. Jen - chen
۴۵. Li HuNG
۴۶. The Encyclopedia of Religion, v.
۴۷. T!ng
۴۸. The Encyclopedia of Religion, v. ۱۴, P.۳۱۰.
۴۹. Lao - Chun gin - sungchieh - ching in: The Encyclopedia of Religion, v.۱۴.
۵۰. Kurozumiko
۵۱. Kawate Bunjiro
۵۲. Tenrikyo
۵۳. Nakayama Miki
۵۴. The Encyclopedia of Religion
۵۵. The Greek Sibylline Oracles
۵۶. Kalkin in: A Dictionary of Hinduism; Margaret and James Stutley.
۵۷. Taqui Oncoy
۵۸. Inca
۸ ۵۹. Huacas
۶۰. Inkarri
۶۱. The Encyclopedia of Religion, v. ۱۳; p. ۴۷۱
این آموزه به عنوان مصداقی از اندیشه «رجعت» درادیان و فرهنگها قابل مطالعه است .
۶۲. Messianism
۶۳. Mai Chaza
۶۴. Johan Masowe
۶۵. The Encyclopedia of Religion; v. ۱;p.
.منبع:فصلنامه هفت آسمان ، شماره ۱۲ و ۱۳