«منجی موعود» در معنای عامش، از خصایص اندیشه بشری است . تا آنجا که مینگریم، تقریبا قوم و مردمی را نمیبینیم که به نوعی سر این سودا نداشته باشند . اما نگاه مردمان به افق تاریخ از یکدیگر متفاوت است، و به تبع، موعودشان گونهگون . پس دو کار باید کرد: یکی اینکه موعود ملل و نحل را بازشناسیم، و دیگر آن که گونههای اصلی این باور را معلوم نماییم . در این بررسی، نویسنده پس از طرح گونههای اصلی این اندیشه، تلقیهای مختلف از موعود - به جز تلقیهای اسلامی - را در این گونهها بازشناخته است . طرح تلقیهای مختلف مسلمانان را از موعود و سنخشناسی آنها به مجالی دیگر وانهادهایم .
●گونههای اصلی اندیشه موعود
در نخستین نگاه، منجی موعود فرهنگها و ادیان را به دو گونه اصلی مییابیم، یکی موعود نجاتبخش جمعی، و دیگری نجاتبخش میاندیشد . (۱) اما موعود نجاتبخش جمعی خود به سهگونه تواند بود: میتواند صرفا به نجات اجتماعی (رفاه، بهروزی و آزادی اجتماعی) نظر داشته باشد، یا اینکه نجات اینجهانی اجتماع را با نجات و رستگاری معنوی افرادش یکجا بخواهد، و یا این که در باب اجتماع ساکتبماند و فقط سودای رستگاری افرادش را بپرورد . و دیگر باره، موعود نجاتبخش جمعی، یا به رونق و رفاه قوم و ملتخاصی راهبردار است، یا حاکمیت عدل و امن را برای همه جهانیان وعده میدهد . باز که مینگریم، اندیشه موعود نجاتبخش جمعی یا رو به گذشته دارد و انتظار بازگشت کسی یا ضعیتسابقی را میکشد، یا که نوید آمدن شخصی یا اوضاعی را در آینده میدهد که از پیش سابقه ندارد، یا چیزی بر آن میافزاید یا قالبی نو بدان میبخشد یا، به گونهای، تازگی در آن پدید میآورد . و آن که رو به گذشته دارد، گاه به آرمانشهر، (utopia) یا مدینه فاضلهای خردمدار میاندیشد، (utopianism) ، و گاه به بازبرپایی حکومت پادشاهان باستان، (ancient kingdom) یا عصر طلایی (golden age) اساطیری فکر میکند. و آن که رو به آینده دارد، موعودش یا در پیوند با پایان جهان است، یا که در هر مقطعی، چون هر هزارهای، وعده آمدن کسی یا اوضاعی را میدهد .، (millenarianism) در نگاهی دیگر، موعود مردمان گاهی شخصی و گاه وجودی غیرشخصی است . (۲) فرهنگها و دینهای دارای موعود شخصی، گاه برای او جنبه الوهی نیز قائلند، و گاه او را صرفا بشری برجسته و ممتاز میشمارند .
شاید بتوان این تنوع و تکثر را با ربط و پیوندها و مصادیقش در نموداری مثل این یکجا نمایش داد:
گونههای اندیشه موعود: - به لحاظ ماهیت - به لحاظ کارکرد
به لحاظ ماهیت: - موعود شخصی - موعود غیر شخصی
موعود شخصی: - دارای جنبه الوهی (مثل «مسیح» برای مسیحیان یا «میتریه» برای بوداییان مهایانه) - موعود بشری صرف (مثل موعود اسلامی، در نگاه عام)
به لحاظ کارکرد: - نجاتبخش فردی (همچون موعود بودایی مهایانه) - نجاتبخش جمعی
موعود «نجاتبخش جمعی» را با لحاظهای مختلف میتوان بازشناخت; چهار نمودار زیر نمونههایی از این ملاحظات است:
(۱) به لحاظ کارکرد اجتماعی: - نجاتبخش صرفا اجتماعی (همچون موعود برخی ادیان سرخپوستی و برخی ادیان آفریقایی) - نجاتبخش معنوی و اجتماعی (همچون موعود اسلام شیعی) - نجاتبخش صرفا معنوی (همچون موعود مسیحیت و موعود آیین دائو)
تفاوت موعود نجاتبخش صرفا معنوی با موعود نجاتبخش فردی را میتوان در این دانست که اولی وعده نجات همه را در روند تاریخ (یا چرخه زندگانیها) میدهد، و دومی به نجات و رستگاری مردمان (مثلا) در آخرین مرحله تاریخ میاندیشد، هرچند این اندیشه معمولا با نجات اجتماعی و دنیوی نیز همراه است .
(۲) به لحاظ کارکرد انحصاری یا فراگیر: - موعود قوممدار (همچون موعود یهودیت و صهیونیزم) - موعود جهانشمول (همچون موعود آیینهای اسلام، هندو، بودا و) ...
(۳) به لحاظ آرمان: - رو به گذشته - رو به آینده
رو به گذشته: - آرمانشهرگرا (همچون موعود افلاطون) - بهشتگرا (۳) - باستانگرا (همچون موعود کنفوسیوس)
رو به آینده: - موعود پایانی (همچون موعود اسلامی) - موعود مقطعی (همچون موعود زرتشتی)
(۴) به لحاظ کیهانشناختی: - دارای کارکرد کیهانی - بدون کارکرد کیهانی
●اندیشه موعود نجاتبخش درادیان و فرهنگها
پس از این گونهشناسی کلی، معرفی مصادیق عینی منجی موعود در برخی از ادیان و فرهنگها میتواند روشنیبخش باشد:
▪یهودیت
در عهد قدیم (یا به تعبیر خود یهودیان، کتاب مقدس عبرانی) عنوان «مسیح» ، به معنای مسح شده خداوند، تداعیگر رهانندهای رسالتمدار است . این عنوان را بر سه گروه اطلاق کردهاند: نخست، پادشاهان اسرائیل، دوم کاهنان بزرگ، که ایشان را نیز مسح شده میشمردند، و بالاخره، برخی پادشاهان غیراسرائیلی، مثل کورش، که معتقد بودند وی را خدا برگزید و مسح کرد تا نقش رهاننده اسرائیلیان را برعهده گیرد . (۴)
از آن پس، عنوان «مسیح» حکایتگر شخصیتبسیار پرجذبهای بوده است که باید میآمد تا پادشاهی اسرائیل را احیا کند . خصایص او در یهودیت عبارتاند از: پادشاهی مسح شده، دینمداری عادل، پیامبر آخرالزمان، از نسل داوود; و اگر تعبیر سفر پیدایش ۴۹- ۱۰ را که میگوید: «عصا از یهودا دور نخواهد شد و نه فرمانروایی از شیلو، و مر او را اطاعت امتها خواهد بود» ، (۵) همان نوید آمدن مسیح بدانیم، چنانکه برخی مفسران گفتهاند، (۶) صفت «فرمانروای همه عالم» نیز بدان افزوده خواهد گشت . (۷) این عنوان در دوران اشغال رومی اهمیت محوری یافت و مدعیان متعددی برای احرازش ظهور کردند . عیسی علیه السلام، به زعم یهود، یکی از این مدعیان محسوب میشود . درقرن اول پیش از ولادت عیسی علیه السلام نیز، بنا بر گزارش یوسیفوس مورخ، یهودای جلیلی ( the Judas Galilean) ، و در پی او تئوداس، (Theudas) رهبری قیام علیه رومیان را به دست گرفته بودند . پس از عیسی نیز این روند تداوم یافت . نمونه دیگرش شمعون بن کوخبا (Simeon Bar Kokhba) بود که عنوان «پسر خورشید» را از عقیوا، (Akiva) ، مهمترین مرجع دینی زمان خود، گرفت و در سال ۱۳۲م . با حمایت وی اورشلیم را تسخیر کرد، ولی سرانجام به دست رومیان به قتل رسید . و نیز، در قرن ۱۲م . در اروپای مسیحی، کوهن سولومون قرائیمی (منسوب به قرائتکنندگان کتب عهد عتیق) ظهور کرد . در جهان اسلام نیز شخصی به نام شابتای زوی، Shabbetai Zvi) ، ۷۶- ۱۶۲۶) را گزارش میکنند، که در پی ملاقات با قدیس ناتان، مدعی این عنوان شد، ولی پس از دستگیری در ترکیه امروزی به اسلام گردن نهاد تا کشته نشود، و سرانجام در آنجا مرد . اما پیروان وی بر این عقیده ماندند و جریانهایی را پدید آوردند .
بنابر باور یهود، آنگاه که مسیح بیاید، «پادشاهی خدا» بر زمین مستقر میشود و همه ملتها به اورشلیم باز خواهند گشت . بدینسان یهودیت انتظاری قدیمی و تاثیرگذار را تجربه میکند . تاثیر این انتظار، هم در دینورزی فردی، و هم در بعد اجتماعی آشکار است .
در این اواخر، جریانات پیشرو یهودی کمتر بر اندیشه مسیح شخصی گردن مینهند، و بیشتر بر آرمان ظهور عصر طلایی در آینده تاکید میورزند . برخی محافل یهودی برپایی حکومت اسرائیل را به مثابه آغاز رهانندگی (به معنای فک رهن و بازخرید دین) از سوی مسیح میدانند . از طرف دیگر، بسیاری از اسرائیلیهای سکولار اصولا هر شکل از امید به مسیح آینده را رد میکنند . (۸)
در ردهبندی موعودباوری یهود، شاید بایسته این باشد که آن را از گونه اندیشه موعود نجاتبخش جمعی قوممدار و رو به آیندهای بینگاریم که بیشتر دغدغه بازگردانی سروری و رونق دنیای مردمانش را دارد و کمتر به نجات و رستگاری معنوی، به ویژه از سنخ عرفانیش میاندیشد .
▪مسیحیت
اندیشه موعود در مسیحیتبه سهگونه نمودار گشته است: در یک پرده، همان اندیشه موعود یهودی است که در آن عیسای ناصری نقش مسیح نجاتبخش را ایفا میکند که انتظار دیرپای یهود را به سر میآورد . و در پرده دیگر، با نوید رجعت عیسی به مثابه «داور جهان» در آخرالزمان، نمایشگر سنخ دیگری از اندیشه موعود است . و در پرده، یا بهتر بگوییم، چهره سوم، سخن از شخص دیگری است که خود عیسی مسیح وعده آمدنش را میدهد، کسی که چونان «تسلیدهنده» و «روح راستی» میآید و عیسی مسیح را جلالت میبخشد و بر او شهادت میدهد . مسیحیان این را همان روحالقدس میدانند، و معتقدند که اندک زمانی پس از مسیح ظهور کرد و همو هماره بر کلیسا حکم رانده است . بر این پایه، مسیحیت دربردارنده سه سنخ اندیشه موعود و سهگونه منجیباوری است . درباب هر کدام از این صور منجیباوری مسیحی سخنهایی برای گفتن هست:
درباره گونه اول از اندیشه منجی موعود در مسیحیت، که با معرفی عیسی به عنوان مسیح موعود یهود رخ نمود، چند نکته بایسته تامل است: نخست اینکه، یهودیان که خود صاحب اصلی این وعده بودند، هرگز به آسانی به پذیرش این ادعا تن ندادند . ایشان با مطرح ساختن اینکه «مسیح موعود» باید از نسل داوود باشد، و با استناد به سرودها، (Psalms) که امکان مسیح بودن مثل عیسی را نفی کرده است (۹) و با تاکید بر لزوم پادشاه بودن مسیح، که عیسی آشکارا فاقد این شرط بود، تحقق این وعده را در عیسی نپذیرفتند . دوم اینکه، مسیح یهود «پسر خدا» نبود، ولی عیسای ناصری را مسیحیتبه مثابه پسر خدا و پروردگاری مجلل و داوری شاهانه معرفی میکرد (انجیل یوحنا، ۲۸: ۸، ۱۳: ۳، ۵۱: ۱)، هرچند از خود وی درباره خویشتن جز دعوی «پسر انسان» بودن نرسیده است، که آن را نیز در برخی تفاسیر به معنای «آدمی زاد» فهم کردهاند (رساله به عبرانیان، ۸- ۶: ۲ .) نکته سوم اینکه، اسلام در مقام دینی ابراهیمی که قریب به شش قرن پس از مسیحیت آمد تا به طور گستردهای مطرح گردد، با تایید مسیح بودن عیسی (نساء، ۱۷۱ و آلعمران، ۴۵) و وعده رجعت او در آخرالزمان، مفهوم موعود مسیحی را با قدری اصلاح پذیرفت . این نکته از آن جهت اهمیت دارد که به این ترتیب اندیشه موعود مسیحی در بخش وسیعتری از جهان بسط یافت، هرچند اسلام موعود متفاوت و برجسته دیگری را نیز برای خود برشناخت . نکته آخر اینکه، نجاتبخشی عیسی در عهد جدید نه با قیام اجتماعی و نه با برپایی حکومت، و نه حتی با تربیت معنوی مردمان تامین گردید، بلکه با رنجی که در مقام «بنده رنجکش» (۱۰) به جان خرید، پشت مؤمنان به خویش را از بار گناه نخستین آسوده ساخت (اعمال رسولان، ۳۲: ۸ .) این تلقی مسیحیان از منجی، مایه تمایز اندیشه موعود مسیحی از دیگر جریانهای منجیباور تواند بود .
اما در باب پرده دوم و گونه دیگر اندیشه موعود در مسیحیت، که «رجعت» عیسی مسیح به عنوان «داور جهان» در آخرالزمان را وعده میدهد، نیز چند نکته گفتنی است: نخست آنکه، در عهد جدید هرچند عیسی با رنجی که به جای بنیآدم برد و با مرگ محنتبار خویش به انتظار موعود نجاتبخش پایان داد، اما این را نیز یادآور شدهاند که او دوباره برمیگردد تا مردم را به کمال خود برساند . آمدن «پسر خدا» در آخرالزمان را برخی فرازهای عهد جدید تاکید کردهاند (انجیل متی، ۳۷: ۲۴، ۲۷: ۲۴ و انجیل لوقا، ۱۸: ۱۸، ۶۹: ۱۸، ۲۲: ۱۸ و) . . . ، و در بعضی تفاسیر به صراحت میگویند که همان عیسی است که دوباره بازمیگردد تا «داور جهان» باشد . در برخی، گرچه بر رنجبردن و مرگ عیسی تاکید میکنند، اما گاه رستاخیز او را نیز وعده میدهند (انجیل مرقس، ۳۱: ۸، ۹: ۹، ۳۱: ۹، ۳۳: ۱۰، ۲۱: ۱۴ و .) . . . نکته دوم اینکه، چنان که یاد شد، موعود مسیحی در چهره «داور جهانی» رجعت میکند، و این شاید نجاتبخشی وی در آخرالزمان را به گونهای متفاوت از دیگر دینها و فرهنگهای منجیباور ترسیم کند، هرچند رهانندگی معنوی مسیح عهد جدید در طی دوران و در ساز و کار ایمان به او تحققی مدام دارد . و اما نکته سوم آنکه، عهد جدید از سیاسی شمردن مسیح موعود برحذر است و توصیف سرودهای شمعون را درباره او نمیپذیرد .
چهره سوم موعود مسیحی چهرهای به کلی دیگر است . او آن مسیحی نیست که امت موسی انتظارش را میکشیدند و به باور امت عیسی همو بود که آمد و هموست که باز خواهد آمد، این فرد دیگری است که عیسی مسیح وعده آمدنش را میدهد، «تسلیدهنده» دیگری است که مسیح از خدا (پدر) برای امتش درخواست میکند و خدا او را اعطا میکند تا همیشه با ایشان باشد . او هدایتگر به همه راستیهاست (گویی با او فقدان مسیح جبران میشود)، از خود چیزی نمیگوید، بلکه از مسیح خبر میدهد و او از خدا (پدر .) جهان او را نمیبیند و نمیشناسد ولی مؤمنان به مسیح میشناسندش .
نویسنده:علی موحدیان عطار
پینوشتها:
۱) این مفهوم را باید با مفاهیمی چون رستگاری، ,(Salvation) نجات، ,Save) و ... مقایسه کرد .
۲) اصطلاح امر غیر شخصی، (impersonal) را در مطالعات فلسفی و دینپژوهانه، فراوان به کار میبرند . این مفهوم اشاره به ماهیتی همچون قانون، قاعده، نفس هستی (در مقام اطلاقش) و مانند اینها دارد . خصیصه این امور آن است که ارتباط انسان با آنها به نحو تخاطب و رابطه فرد با فرد نیست، بلکه اموری عامند که باید آنها را شناخت و با آنها هماهنگ شد . برهمن هندوان، بودای مطلق آیین بودایی مهایانه، دائو در آیین دائو، و خدا در مقام ذاتش، در ادیان ابراهیمی، چنین امری است . در برابر این، وجود شخصی، . (personal) قرار دارد که همچون فردی با صفات مشخص طرف مخاطبه و رابطه ما میگردد، یعنی میتوان با او مناجات کرد، بدو عشق ورزید، از جلال و جبروتش هراسید، یا به لطف و عنایتش امید بست .
۳) مراد از بهشت در اینجا، اوضاع اساطیری ایدهآلی است که در برخی ادیان تصویر میشود;اوضاعی که درآن، حقیقتبه عیان در اختیار بشر است، هماهنگی انسان و طبیعت کامل است، غفلت از حقیقت رخ ننموده و . . .
۴) المسیح در: الاب جان کوربون، معجم الایمان المسیحی .
۵) کتاب مقدس، ترجمه انجمن کتاب مقدس
۶) شیلو در: مسترهاوکس، قاموس کتاب مقدس .
۷) البته تفسیرهای دیگری نیز از این شیلو یا شیلون کردهاند . همان
۸. Messiah in: Lavinia and Dan Cohn - Sherbok: A Popular Dictionary of Judaism: Curzon: ۱۹۹۷ (Rivised Edition).
۹. Messianism in: Mircea Eliade The Encyclopedia of Religion.
۱۰. Suffering Servant
۱۱) کتاب مقدس، ترجمه انجمن کتاب مقدس
۱۲) اشارهام به مبحث «پریکلیتوس» ، یا «پارکلیتوس» و «فارقلیط» است . ر . ک . به: محمدصادق فخرالاسلام، انیس الاعلام، جلد۵ .
۱۳) ر . ک . به: جعفر سبحانی، احمد; موعود انجیل .
۱۴) برای نمونه بنگرید به: مقاله مسیحیت در انتظار منجی بشریت، از علی امیری، از مجموعه مقالات دومین اجلاس دوسالانه بررسی ابعاد وجودی حضرت مهدی (عج)، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ .
۱۵) بنگرید به: ورنیکا ایونس، باجلان فرخی، اساطیر هند، صص . ۲- ۴۱ و ۲۶- ۱۲۵ .
۱۶. Kalki in: The Rider Encyclopedia of Eastern Pilosophy and Religion, Rider Books, also poblished by Shambhala.
۱۷) نک . به: Merriam - Websters Encyclopedia of World Religions,p. ۶۲۹
۱۸) در الهیات بودایی مهایانهای چهار لایه الوهی قابل شناسایی است . در بالا، «بودای مطلق» با دو جنبه شخصی و غیرشخصی قرار دارد، که از آن با عنوان درمهکایه، (Darmak!ya) یاد میکنند . در لایه پایینتر، پنجبودای برتر جای دارند، که به منزله تجلیات صفات بودای مطلقند . مفهوم سمبگه کایه، (Sambhogak!ya) در الهیات مهایانهای اشاره به این وجودات ماورایی است . در مرتبه بعد، بودایان خاکی یا نرمانهکایه، (Narm!nak!ya) جای دارند که هرکدام به نوعی وابسته به یکی از بودایان برتر است . اینان به نوبت در زمین تجلی کردهاند یا خواهند کرد . شاکیه مونی، (Sh!kyamuni) ، که همان گتمه بودای مشهور است، چهارمین از اینهاست، و میتریه پس از او خواهد آمد . در پایین این سلسله بدی ستوه، (Bodhisattava) های برترند که آخرین مرحله نیروانهشان را به تاخیر انداختهاند تا همه موجودات نجات یابند .(نک به: هانس ولفگانگ شومان، آیین بودا، ترجمه ع پاشایی، ص۱۲۱)
۱۹. Maitreya in: The Rider Encyclopedia Eastern Pilosophy and Religion.
۲۰. Maitreya in: Micea Eliade, The Encyclopediaof Religioned.
۲۱) غیرمقدس یا غیررسمی
۲۲) آموزه «رجعت» در ادانی مثل مسیحیت، اسلام، زرتشتیگری و آیین بودا، هرکدام به نوعی مطرح است، که خود میتواند موضوع تحقیق مستقلی باشد .
۲۳. The Encyclopedia of Religion,v. ۹, P. ۱۳۶-۸.
۲۴) همان
۲۵) آوردن عنوان «زرتشتیگری» در کنار «آیین زرتشت» به این سبب بوده است که، در مطالعات جدید درباره دین زرتشتی، به درستی بر ایننظریه تاکید دارند که باید میان آنچه منسوب به شخص اشوزرتشت استبا آنچه در تطورات و تحولات بعدی آیین شکل گرفته تمایز نهاد .
۲۶) در فرهنگ زرتشتی و دیگر منابع تلفظها و فارسینوشتهای گوناگونی برای این واژه وجود دارد .
۲۷) گاتها، سرودههای زرتشت: ترجمه موبد فیروز آذر گشسب، انتشارات فروهر .
۲۸) فروردین یشت، فقره ۱۱۰ و ۱۱۷ و ۱۲۸ و ۱۲۹
۲۹) فروردین یشت، فقره ۱۲۹
۳۰) فروردین یشت، فقره ۱۴۲ و ۱۴۳
۳۱) این آموزه را میتوان به عنوان شاهدی بر مفهوم «رجعت» در آیین زرتشت مطالعه کرد .
۳۲) در این باره بنگرید به دینکرد و همچنین به بندهش (از متون زرتشتی قرن سوم هجری .)
۳۳) این فراز به دلالت کتاب سوشیانتیا سیر اندیشه ایرانیان درباره موعود آخرالزمان، ص۱۰۹ یافتشد . آقای علیاصغر مصطفوی دراین اثر سیر مطالب مربوط به منجی موعود در دین زرتشتی را در کتابهای مقدس و دینی زرتشتیان پی گرفته است .
۳۴) از جاماسبنامه، از متون دینی زرتشتیگری; به نقل از کتاب سوشینتیا سیر اندیشه ایرانیان درباره موعود آخرالزمان، ص۱۷۰
۳۵) بنگرید به: دوشن گیمن، دین ایران باستان، ترجمه رویا منجم، ص۳۸۲ .
۳۶) شنگ وانگ، یا فرزانه شاهان، بنابر سنت چینی، پنج تن بودند که در عصر باستان بر چین حکومت داشتند . بنا بر این باور ایشان فرزانگی درون و شهریاری برون را با هم گرد آورده بودند .(جوجای و وینبرگ جای، تاریخ فلسفه چین، ترجمه ع پاشایی، ص۹)
۳۷. Da Dong
۳۸) لی جی، کتاب چهارم، فصل ۹ (به نقل از تاریخ فلسفه چین، ص۴۴)
۳۹. A New Handbook of Living Religions; John R. Hinnells; p ۳۷۰.
۴۰) بنگرید به مبحث آیین دائو و آیین بودا در همین نوشتار
۴۱) ,Lao Tzu یا لائوزه ;Lao zi بنگرید به: ع پاشایی، دائو راهی برای تفکر، ص۱۳
۴۲. The Transformations of lao Tzu
۴۳. Mircea Eliade, The Encyclopedia of Religion, V. ۱۴, P.۳۱۰-۳۲۰
۴۴. Jen - chen
۴۵. Li HuNG
۴۶. The Encyclopedia of Religion, v.
۴۷. T!ng
۴۸. The Encyclopedia of Religion, v. ۱۴, P.۳۱۰.
۴۹. Lao - Chun gin - sungchieh - ching in: The Encyclopedia of Religion, v.۱۴.
۵۰. Kurozumiko
۵۱. Kawate Bunjiro
۵۲. Tenrikyo
۵۳. Nakayama Miki
۵۴. The Encyclopedia of Religion
۵۵. The Greek Sibylline Oracles
۵۶. Kalkin in: A Dictionary of Hinduism; Margaret and James Stutley.
۵۷. Taqui Oncoy
۵۸. Inca
۸ ۵۹. Huacas
۶۰. Inkarri
۶۱. The Encyclopedia of Religion, v. ۱۳; p. ۴۷۱
این آموزه به عنوان مصداقی از اندیشه «رجعت» درادیان و فرهنگها قابل مطالعه است .
۶۲. Messianism
۶۳. Mai Chaza
۶۴. Johan Masowe
۶۵. The Encyclopedia of Religion; v. ۱;p.
.منبع:فصلنامه هفت آسمان ، شماره ۱۲ و ۱۳
خبرگزاری فارس
ادامه دارد